TACADIYADA SAXAAFADA SOMALILAND IYADU GAYSATO IYO WAAYAHEEDA WARBIXIN HORDHAC AH

Wajiga Runta ah ee Saxaafada Somaliland:

Difaacayaasha Madaxabanaan ee Xuquuqda Aadamiga Somaliland labadii sano ee ugu dambeeyay ku foognaa xogogaal u noqoshada sababaha keena iyo waxa uu salka ku hayo xadhiga tirada badan ee saxaafada xortaahi wariso in xukuumadda Somaliland kula kacdo, inkasta oo sida qaalibka ah uu xadhiga suxufiyiinta Somaliland ku soo koobmo qadar saacado ah sida had iyo goor dhacda. Balse marka loo dhabogalo tirada xadhigaasi lanabarbardhigo xadhiga haleela suxufiyiinta wadamada qaarada Afrika ayaa wuxuu noqonayaa xadhiga ay wariso saxaafada Somaliland in ay u gaysato xukuumada Somaliland kan ugu tirada badan guud ahaan qaarada Afrika. Sidaasi darteed Difaacayaasha Madaxabanaan ee Xuquuqda Aadamiga Somaliland waxa ay daneeyeen in ay xogogaal u noqdaan sababaha keena xadhigan ka tiro badan wadamada Qaarada ee aan ku dhaqmin nidaamka dimuquraadiyada, iyadoo dhinaca kalena xoriyada ay haysato saxaafada Somaliland guud ahaan bulshada caalamku ka marag fureen.

Difaacayaasha Madaxabanaan ee Xuquuqda Aadamiga Somaliland, waxay daraasadoodaasi ku ogaadeen sababaha ugu badan ee keena xadhiga Suxufiyiinta dalka Somaliland ayaa ah qaar salka ku haya badi suxufiyiinta Somaliland oo aan lahayn aqoontii saxaafadeed ee aasaasiga ahayd, iyadoo mihnadda warbaahintu aanay suuqyada Somaliland ka goynin qiimo badan taasi oo sababta in hawl-wadeenada warbaahinta dalku aanay helin mushahar ku filan oo ay ku noolaan karaa iyaga iyo qoysaskoodu, arimahan ayaa sababa in qaar badan oo ka tirsan Suxufiyiinta Somaliland in ay u adeegsadaan qalabka warbaahineed ee ay gacanta ku hayaan mid ay ku gaadhaan danahooda gaarka ah, tusaale ahaan in ay kaga helaan masaaliix gaar ah madaxda hay’adaha dakhliga leh ee dalka iyo maamulada gobolada iyo kuwa dawladaha hoose.

Tan iyo markii ay dalka ka qabsoontay doorashadii dawladaha hoose daboyaaqadii sanadkii hore waxa dalka Somaliland ka soo ifbaxayay hay’ado warbaahineed oo af qabiil ku hadlaya iyadoo tan iyo la soo noqoshadii madaxbanaanida Somaliland warbaahintii ka tisqaaday dalku ay nadiif ka ahaayeen in ay qabiil gaar ah afhayeen u noqdaan, balse maanta waxad arkaysaa beel difaacaysa hay’ad warbaahineed. Iyo warbaahin ku hadlaysa af qabiil.

Difaacayaasha Madaxabanaan ee Xuquuqda Aadamiga Somaliland, waxa kale oo ay xog ururimahooda ku aadan dhinaca warbaahinta Somaliland ay ku ogaadeen in warbaahinta dalku u nugushahay in ay adeegsadaan kooxaha xagjirka ah iyagoo kooxahaasi ka faa’iidaysanaya duruufaha dhaqaale ee ba’an ee haysta warbaahinta, waxana taasi daliil u ah iyagoo faafiya dhaleecaynta kooxaha xagjirka ah iyo kuwa qaranimada Somaliland necebi ku hayaan dalka, kuna sheega Madaxwayne si dimuquraadi ah shacabku u soo doorteen iyo xukuumadiisuba in ayay ku sheegaan in ay yihiin argagixiso.

Dhinaca kale, Difaacayaasha Madaxabanaan ee Xuquuqda Aadamiga Somaliland, waxay diiwaangaliyeen xadgudubyo lagu gaysto waxsoosaarka warbaahinta kuwaasi oo ay ka mid yihiin, shaqsi weerar, soo gudbin warar iyo xogo aan sugnayn, iyo iyagoo joogtaystay in hawl-wadeeno badan oo warbaahinta ahi u soo gudbin wararka iyo dhacdo wareedyadu sida ay u dheceen balse u soo gudbiya sida ay iyaga wax ugu goynayso ama ay jecel yhiin. Sidoo kale, iyadoo arimaha lagu majeerto warbaahinta dimuquraadiga ay tahay tan dhiiri galisa nidaamka iyo kala dambaynta ayay taasi lidkeeda warbaahinta Somaliland waxay dhiirigalisaa ku dhaqanka sharcidarada iyo burburinta nidaamka iyo kala dambaynta dalka ka jirta tusaale kooban, Difaacayaasha Xuquuqda Aadamiga Somaliland ayaa diiwaan galiyay shantii bilood ugu horeeyay sanadkan 2013 in ka badan 50 war (news article) kuwaasi oo ay lagu baahiyay warbaahinta qoraalka ah, ta muuqaal araga ama TVs iyo mareegaha internetka iyagoo leh Gudoomiyaha Ururka Siyaasadeedka Xaqsoor, qaanuun ahaan waa urur aan dalka uga jirin. Dadbadan ayaa is waydiinaya Saxaafada Somaliland ma iyadaa bixisa Liisamada lagu furto ururada Siyaasada?

Saxaafada Somaliland ayaa la oran karaa waxay ku guuldaraystay in ay wararka ka soo wariyaan qaybaha bulshada Somaliland ugu badan oo ah reer guuraaga, sidoo kale warbaahinta Somaliland waxay ka aradan tahay xirfadaha cilmi baadhista saxaafadeed (investigation journalism skills) taasi oo bulshada iyo dalkaba ay kaga baaqato in aanay helin xogo iyo macluumaad muhiim u ah nolosha dhaqan dhaqaale ee shacabka Somaliland, tusaale, duruufaha caafimaad, waxbarasho, dhaqaale, dhaqan ee ka jira dalka Somaliand oo ay ku duugan yihiin xogo aan la soo koobi karin oo haddii la helo sababi lahayd culays la saaro cidii u xilsaarayd si ay isbedel ugu samayso.

Difaacayaasha Madaxabanaan ee Xuquuqda Aadamiga Somaliland waxay rumaysan yihiin in duruufaha haatan ay ku sugan tahay warbaahinta mid loo isticmaalo qaabab ka baxsan anshaxa Saxaafadeed ee uu leeyahay dal dimuqaadi ah oo leh dastuur ilaaliya xuquuqda aadamahu. Markaad u dhabo gasho wararka ay warinayaan warbaahintu waxad ogaanaysaa in qaarbadani aanay ku salaysanayn il wareed toos ah oo jira, balse taasi bedelkeeda ay ku salaysan yihiin ikhtiyaarka suxafiga qoraya ama hay’ada warbaahineed ee warka warinaysa, taasi oo keenaysa in uu/ay sida ay u jecel yihiin iyagu warkii  in ay u sheegaan ama u qoraan.

Difaacayaasha Madaxabanaan ee Xuquuqda Aadamiga Somaliland, waxay aaminsan yihiin Saxaafada Xorta ahi in ay halbowle lagama maarmaan ah u tahay  dal iyo bulsho xor ah.

Talaabada ugu horaysa ee qalalaasaha saxaafadeed ee ka jira Somaliland lagu daboqaban karo waxay u u arkaan Difaacayaasha Madaxabanaan ee Xuquuqda Aadamiga Somaliland in ay tahay meelmarinta xeerar iyo shuruuc ku ilaalisa mihnada saxaafada dalka iyo hawlwadeenadeedaba mabaadii’da udub dhexaadka u ah saxaafad xor ah oo waafaqsan nidaamka dimuquraadiga ah dhaqan suuban ee diinta islaamka, shuruucdaasi waxa ka mid ah Xeerka Anshaxa Suxufiyiinta Dalka oo heer qaran ah, samaynta xeerka Difaacayaasha Madaxabanaan ee Xuquuqda Aadamiga Somaliland waxay suurto galin karaan in ay dalka keenaan aqoonyahano iyo khuburo caalami  ah oo gacan ka gaysta samaynta Xeer Anshax Saxaafadeed oo Qaranku yeesho.

Waxa kale oo ay Difaacayaasha Madaxabanaan ee Xuquuqda Aadamiga Somaliland daruuri u arkaan in bulshada Somalialnd hesho halkii ay uga dacwoon lahaayeen xadgudubyada loogu gayusto mihnada Saxaafada, EEBE naxariistii jano haka waraabiyee Abwaan Gaariya Tixdiisii ERGO waa kii ku lahaa, DAMBI UU BADHLEEYAHAY NIN DAWEE LA LEEYAHAY INUU DAARO MA OGOLA DAARAATA NABARKA AH, Sidaasi darteed Difaacayaasha Madaxabanaan ee Xuquuqda Aadamiga Somaliland, waxay ku baaqayaan in qaabka looga dacwo tagayo Warbaahinta dalka aanay qab ku yeelan dhamaan dadka ku foogan hawlqabadada Warbaahinta ee shaqada markaasi ku jiraa, balse waa in ay noqotaa qaab ka kooban qaybaha kala duwan ee bulshada, goloyaasha sharcidajinta iyo culimada diinta.

TALO SOO JEEDIMO

Ku: xukuumada Somaliland

• Xukuumadda waxanu ugu baaqaynaa in ay cadaalada horkeento askartii ka tirsanayd ciidanka Booliska ee weeraray Xarunta Wargayska Hubaal, kuwaasi oo dhaawac u gaystay mid ka mid ah hawlwadeenada wargayska. Difaacayaasha Madaxabanaan ee Xuquuqda Aadamiga Somaliland, weerarkan waxay u arkaan mid xili xaasaasi ah oo lagu soo qaaday qaranimada iyo madaxbanaanida dalka xili Madaxwaynaha iyo masuuliyiinta ugu saraysa ee xukuumadiisu ku gudo jirto wadahadalo heer caalami ah oo ku saabsan masiirka iyo xaqa aayo ka tashi ee qaranka Somaliland. Sidaasi darteed, dib u dhaca iyo jiitanka kiiskan ku saabsani walaac hor leh ayuu ku abuurayaa difaacayaasha xuquuqda aadamiga Somaliland, waxana aanu xukuumada ka dalbanaynaa in sida ugu dhaqsaha badan cadaalada u horkeento eedaysanayaashii qaar kood lagu qabtay iyagoo weerarkan gacanta kula jira.

• Xukuumada Somaliland gaar ahaan wasaarada Warfaafinta waxa aanu ugu baaqaynaa in ay samayso shuruuc iyo xeerarkii kobcin lahaa guud ahaan warbaahinta dalka mid gaar ah iyo mid xukuumi ah labadaba.

•  Masuuliyiinta Sarsare ee Wasaarada Warfaafinta Somaliland waa in ay ka waantoobaan shaqo qorista ku salaysan qabiilka iyo qof jeclaysiga taasi oo ka dhigtay wasaaradii iyo adeegii muhiimka ahaa ee ay qaranka u haystay xeradayadu waa wada ul oo ul la qaato ma leh.Taasi bedelkeeda masuuliyiinta Wasaarada Warfaafintu waa in ay u hawl galaan sidi ay tusaale wanaagsan ugu noqon lahaayeen dhamaaan warbaahinta dalka iyo jiilalka cusub ee mihnada warbaahinta soo galaya.

• Waa in Wasaarada Wafaafinta Somaliland curisaa sidii dalka looga furi lahaa idaacado ka madaxbanaan siyaasad, kuwaasi oo loo adeegsan karo dhinacyada horumarinta waxbarashada, caafimaadka iyo wacyigalinta arimaha muhiimka u ah fayoqabka dad iyo deegaan labadaba.